Axit acetylsalicylic là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Định nghĩa và lịch sử phát triển

Axit acetylsalicylic (ASA), còn được biết đến rộng rãi dưới tên thương mại Aspirin, là một hợp chất hữu cơ thuộc nhóm thuốc chống viêm không steroid (NSAID). Với đặc tính giảm đau, hạ sốt, chống viêm và chống kết tập tiểu cầu, ASA là một trong những thuốc phổ biến và lâu đời nhất được sử dụng trong y học hiện đại.

Lịch sử phát triển của ASA bắt nguồn từ hàng nghìn năm trước, khi các dẫn xuất tự nhiên của axit salicylic được sử dụng từ vỏ cây liễu trong y học cổ truyền. Tuy nhiên, ASA dạng tổng hợp chỉ chính thức được điều chế và thương mại hóa bởi Felix Hoffmann tại Bayer vào năm 1897. Đây được xem là một cột mốc quan trọng trong lịch sử dược phẩm, đánh dấu sự chuyển đổi từ thuốc dân gian sang dược phẩm hiện đại dựa trên cơ sở khoa học.

ASA từ đó đã được nghiên cứu rộng rãi trong điều trị các bệnh lý tim mạch và viêm mạn tính. Việc đưa ASA vào danh sách thuốc thiết yếu của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) phản ánh vai trò không thể thiếu của nó trong hệ thống y tế toàn cầu.

Cấu trúc hóa học và tính chất vật lý

ASA có công thức phân tử là C9H8O4 và khối lượng phân tử khoảng 180.16 g/mol. Phân tử gồm một vòng benzen với hai nhóm thế chính: một nhóm carboxyl (-COOH) và một nhóm ester acetyl (-COOCH3) gắn ở vị trí ortho. Cấu trúc này là kết quả của quá trình acetyl hóa axit salicylic bằng anhydrit axetic.

Tính chất vật lý của ASA bao gồm: trạng thái rắn tinh thể màu trắng, nhiệt độ nóng chảy khoảng 136°C, tan kém trong nước nhưng tan tốt trong ethanol, chloroform và ether. ASA dễ bị thủy phân trong môi trường ẩm, tạo ra axit salicylic và axit acetic, đặc biệt khi bảo quản trong điều kiện nhiệt độ cao hoặc không khí ẩm.

Bảng dưới đây tóm tắt các đặc điểm cơ bản:

Cơ chế tác dụng dược lý

ASA tác động dược lý thông qua việc ức chế enzym cyclooxygenase (COX), gồm hai đồng dạng chính là COX-1 và COX-2. Enzym này tham gia vào quá trình chuyển hóa acid arachidonic thành các chất trung gian gây viêm như prostaglandin và thromboxan. Sự ức chế COX làm giảm tổng hợp các chất trung gian, từ đó giảm phản ứng viêm, đau và sốt.

Điểm đặc biệt của ASA là khả năng ức chế không hồi phục COX-1 trong tiểu cầu. Hệ quả là sự sản xuất thromboxan A2 (chất thúc đẩy kết tập tiểu cầu) bị ức chế, dẫn đến giảm khả năng tạo cục máu đông. Tác dụng này kéo dài trong suốt vòng đời của tiểu cầu (khoảng 7–10 ngày), tạo nền tảng cho việc sử dụng ASA trong phòng ngừa nhồi máu cơ tim và đột quỵ.

Ở liều cao, ASA cũng ức chế COX-2 tại các mô viêm, làm giảm triệu chứng viêm khớp và viêm mô mềm. Tuy nhiên, việc ức chế COX-1 trong niêm mạc dạ dày cũng làm giảm tổng hợp prostaglandin bảo vệ niêm mạc, dễ dẫn đến loét và xuất huyết tiêu hóa nếu dùng kéo dài.

Chỉ định lâm sàng

ASA là thuốc đa chỉ định, được sử dụng rộng rãi trong cả điều trị triệu chứng và phòng ngừa bệnh lý. Ở liều thấp (75–325 mg/ngày), ASA được chỉ định trong:

• Phòng ngừa nhồi máu cơ tim ở bệnh nhân mạch vành.
• Phòng ngừa đột quỵ thiếu máu não.
• Dự phòng tái phát huyết khối tĩnh mạch sâu ở bệnh nhân có nguy cơ.

Ở liều điều trị trung bình (325–650 mg mỗi 4–6 giờ), ASA có tác dụng:

• Giảm đau mức độ nhẹ đến trung bình: đau đầu, đau răng, đau cơ, đau kinh nguyệt.
• Hạ sốt trong các bệnh nhiễm trùng cấp tính.

Ở liều cao (2.4–3.6 g/ngày), ASA được sử dụng trong điều trị viêm khớp dạng thấp, viêm khớp tự miễn và các hội chứng viêm mãn tính khác. Tuy nhiên, liều cao cần được kiểm soát chặt chẽ vì nguy cơ ngộ độc salicylat tăng lên đáng kể.

Chống chỉ định và thận trọng

Việc sử dụng axit acetylsalicylic (ASA) không phù hợp với một số nhóm bệnh nhân do nguy cơ xảy ra các biến chứng nghiêm trọng. Chống chỉ định tuyệt đối bao gồm dị ứng với ASA hoặc bất kỳ NSAID nào khác, tiền sử loét dạ dày – tá tràng đang tiến triển hoặc có tiền sử xuất huyết tiêu hóa, bệnh nhân có rối loạn đông máu như hemophilia hoặc giảm tiểu cầu nặng.

ASA cũng chống chỉ định cho trẻ em dưới 16 tuổi bị sốt do virus như cúm hoặc thủy đậu do nguy cơ gây hội chứng Reye – một biến chứng hiếm nhưng đe dọa tính mạng, đặc biệt ảnh hưởng đến gan và não. Ngoài ra, phụ nữ mang thai trong tam cá nguyệt cuối và bà mẹ đang cho con bú cần tránh dùng ASA do nguy cơ ảnh hưởng đến thai nhi và trẻ sơ sinh.

Thận trọng cần được áp dụng cho bệnh nhân có tiền sử hen suyễn (đặc biệt hen liên quan đến aspirin), suy thận, suy gan, bệnh tim mạch nặng, hoặc đang điều trị với thuốc chống đông máu. Trong các trường hợp này, bác sĩ cần đánh giá cẩn thận giữa lợi ích và nguy cơ trước khi kê đơn.

Tác dụng phụ và độc tính

Các tác dụng phụ thường gặp nhất của ASA liên quan đến hệ tiêu hóa, bao gồm kích ứng niêm mạc dạ dày, buồn nôn, nôn, khó tiêu, loét dạ dày và chảy máu tiêu hóa. Một số trường hợp có thể xảy ra phản ứng dị ứng như phát ban, phù mạch, hoặc sốc phản vệ.

Ở liều cao hoặc khi sử dụng kéo dài, ASA có thể gây ngộ độc salicylat (salicylism) với các triệu chứng như ù tai, chóng mặt, lú lẫn, thở nhanh, buồn nôn, mất nước và toan chuyển hóa. Trường hợp nặng có thể dẫn đến suy hô hấp, hôn mê và tử vong nếu không điều trị kịp thời. Mức độ ngộ độc phụ thuộc vào liều dùng, thời gian dùng và chức năng gan thận của bệnh nhân.

Bảng phân loại mức độ độc tính theo nồng độ salicylat huyết thanh:

Chuyển hóa và dược động học

Sau khi uống, ASA được hấp thu nhanh chóng ở dạ dày và ruột non. Sinh khả dụng của thuốc thay đổi tùy theo dạng bào chế và liều dùng. ASA được thủy phân thành axit salicylic bởi esterase ở gan, huyết tương và niêm mạc ruột. Axit salicylic là dạng có hoạt tính dược lý chính, chịu trách nhiệm cho phần lớn tác dụng chống viêm và giảm đau.

Thời gian bán thải của ASA rất ngắn (khoảng 15–20 phút), trong khi thời gian bán thải của axit salicylic dao động từ 2–3 giờ ở liều thấp đến 15 giờ hoặc hơn ở liều cao do quá trình bão hòa chuyển hóa. ASA và các chất chuyển hóa được bài tiết chủ yếu qua nước tiểu, dưới dạng liên hợp với glycine hoặc glucuronic acid.

Các yếu tố như tuổi, chức năng gan – thận và pH nước tiểu có thể ảnh hưởng đến tốc độ thải trừ ASA. Trong điều kiện pH kiềm, bài tiết salicylat tăng do hiện tượng ion hóa thuận lợi hơn trong ống thận.

Liều dùng và dạng bào chế

Liều dùng ASA cần được cá nhân hóa tùy theo mục đích điều trị, tình trạng bệnh lý và yếu tố nguy cơ của người bệnh. Các khuyến cáo phổ biến:

• Giảm đau, hạ sốt: 325–650 mg mỗi 4–6 giờ khi cần, tối đa 4 g/ngày.
• Chống viêm: 2.4–3.6 g/ngày chia làm nhiều liều.
• Phòng ngừa tim mạch: 75–325 mg/ngày, thường dùng dạng viên bao tan trong ruột để giảm kích ứng dạ dày.

Các dạng bào chế hiện có bao gồm:

• Viên nén thông thường
• Viên bao tan trong ruột
• Viên sủi bọt
• Bột pha dung dịch
• Dạng kết hợp với các thuốc giảm đau khác hoặc thuốc chống đông

Tương tác thuốc

ASA có thể tương tác với nhiều loại thuốc, làm tăng hoặc giảm tác dụng của chúng hoặc gia tăng tác dụng phụ. Những tương tác quan trọng nhất bao gồm:

• Warfarin và thuốc chống đông: Tăng nguy cơ xuất huyết do cộng hưởng tác dụng ức chế tiểu cầu và đông máu.
• NSAID khác (ibuprofen, naproxen): Tăng nguy cơ loét và chảy máu tiêu hóa.
• Thuốc hạ đường huyết (sulfonylurea): ASA có thể làm tăng tác dụng hạ đường huyết.
• Thuốc lợi tiểu, thuốc ức chế ACE: ASA có thể làm giảm hiệu lực hạ huyết áp và tăng nguy cơ suy thận.

Việc theo dõi nồng độ thuốc và điều chỉnh liều khi phối hợp ASA với các thuốc này là cần thiết để đảm bảo an toàn điều trị.

Ứng dụng trong phòng ngừa bệnh lý tim mạch

ASA liều thấp được sử dụng phổ biến trong phòng ngừa tiên phát và thứ phát các biến cố tim mạch như nhồi máu cơ tim, đột quỵ thiếu máu não và huyết khối động mạch. Tác dụng ức chế không hồi phục kết tập tiểu cầu là cơ chế trung tâm trong phòng ngừa huyết khối động mạch.

Các nghiên cứu lâm sàng lớn như Antithrombotic Trialists' Collaboration đã xác nhận hiệu quả của ASA trong giảm nguy cơ tử vong do tim mạch ở bệnh nhân có bệnh mạch vành ổn định hoặc sau can thiệp mạch vành. Tuy nhiên, việc sử dụng ASA trong phòng ngừa tiên phát (cho người chưa có biến cố tim mạch) vẫn còn tranh cãi, do nguy cơ xuất huyết cao hơn lợi ích ở một số đối tượng.

Hướng dẫn điều trị hiện nay khuyến cáo cá nhân hóa chỉ định dùng ASA dựa trên thang điểm nguy cơ tim mạch tổng thể và đánh giá khả năng xuất huyết. Ở những bệnh nhân nguy cơ cao và không có chống chỉ định, ASA liều thấp mang lại lợi ích phòng ngừa rõ rệt.

Kết luận

Axit acetylsalicylic là một trong những thuốc có lịch sử lâu đời và ứng dụng rộng rãi nhất trong y học hiện đại. Từ giảm đau, hạ sốt đến phòng ngừa các bệnh tim mạch nghiêm trọng, ASA đã chứng minh hiệu quả và độ an toàn trong hàng trăm triệu ca điều trị trên toàn thế giới. Tuy nhiên, để tối ưu hóa lợi ích và hạn chế rủi ro, việc sử dụng ASA cần được kiểm soát y tế chặt chẽ, dựa trên cơ địa và bệnh cảnh cụ thể của từng người bệnh.